Marcinkowski Jan Karol (1800–1846), lekarz, społecznik, polityk. Pochodził z poznańskiej rodziny drobnomieszczańskiej. Ur. 23 VI w Poznaniu, był piątym dzieckiem Józefa i Agnieszki z Kopickich. Ojciec, szewc z zawodu, dorobił się trzech kamienic jako woźnica i piwowar, ale wdawszy się w niefortunne interesy, stracił wszystko na dzierżawach. M. uczęszczał do szkoły departamentowej, tj. gimnazjum, naprzeciw kościoła farnego. Jako wzorowy uczeń, został polecony przez dyrektora na korepetytora dzieci namiestnika A. Radziwiłła, co zapewne ułatwiło mu później uzyskanie stypendium na wyższe studia medycyny w Berlinie (1817). Tam wraz z innymi polskimi studentami zaangażował się w tajnym kółku ideowo-wychowawczym p.n. «Polonia». Początki choroby płuc spowodowały kurację w Salzbrunn (Solice). Wkrótce policja wykryła «Polonię»: nastąpiły aresztowania, śledztwo, proces i kilka miesięcy twierdzy w Wisłoujściu. Po zwolnieniu w kwietniu 1823 ukończył M. studia z dyplomem doktorskim, a w październiku osiadł w Poznaniu jako chirurg i akuszer. Zamieszkał przy Starym Rynku, w domu aptekarza Augusta Kolskiego, z którego żoną Albertyną łączyła go serdeczna przyjaźń. Przyjmował tu chorych, a często jeździł konno na prowincję do ziemiańskich dworów. Utrzymywał kontakty z młodzieżą ziemiańską, z którą złączyła go «Polonia», a popularność w Poznaniu zyskiwał już wtedy dzięki bezpłatnemu leczeniu ubogich chorych, których zaopatrywał też w lekarstwa.
Na wieść o wybuchu powstania listopadowego M. udał się, wraz z wielu innymi, już w grudniu 1830 do Warszawy, gdzie wstąpił do tzw. szwadronów wielkopolskich, włączonych do 2 p. strzelców konnych. Początkowo nie chciał być lekarzem pułkowym i służył jako żołnierz liniowy, ale w marcu 1831 przeniesiono go do służby zdrowia jako lekarza sztabowego. Gdy doszło do zorganizowania grupy gen. A. Giełguda, do której włączono gen. D. Chłapowskiego i wielu przyjaciół M-ego, wówczas uzyskał przeniesienie do tych oddziałów. Jako kapitan-lekarz, pełnił chyba ochotniczo obowiązki szefa sztabu przy Chłapowskim. W maju brał udział w potyczkach pod Długosiodłem i Jakacią, walcząc w linii, a po walkach opatrywał rannych. Podobnie było pod Hajnowszczyzną, Lidą i Użugościem, a potem – Szawlami, Wilnem i Plemborkiem. Wraz z korpusem Giełguda przeszedł 13 VII 1831 do Prus Wschodnich w pobliżu Kłajpedy. Gdy wnet wybuchła cholera w tym mieście i w pruskim wojsku, M. oddał się z całym zapałem ratowaniu chorych. Magistrat Kłajpedy dziękował mu uroczystym adresem.
Z listami polecającymi Chłapowskiego udał się do Szkocji; do kwietnia 1832 przebywał w Monttrose w domu kupca Patryka Masona, obserwując z ciekawością i podziwem nie znane sobie dotąd społeczeństwo i cywilizację. Zwiedzał też kliniki i słuchał wykładów słynnego dra Mackintosha. W czerwcu 1832 udał się do Londynu, gdzie zetknął się z polską emigracją oraz angielskimi przyjaciółmi Polski. Ubolewał nad sporami emigranckimi i zamierzał wrócić do kraju, gdzie – jego zdaniem – należało wytrwale «działać przeciw niszczącym narodowość zamachom nieprzyjaciół». W końcu sierpnia udał się do Francji, głównie w celu pogłębienia wiedzy lekarskiej. W Paryżu zaangażował się w tworzenie Tow. Naukowej Pomocy dla młodzieży polskiej oraz w pracach Tow. Literackiego. Stronił od gorących polemik, ale włączał się w konkretne akcje oraz nawiązał kontakty z francuskimi specjalistami od zwalczania cholery. Doświadczenia swe wykorzystał w poradach dla lekarzy francuskich, za co Akademia Nauk w Paryżu nagrodziła go w listopadzie 1833 r. medalem. Otrzymaną nagrodę pieniężną przekazał Tow. Naukowej Pomocy. Źle się czuł w kraju «cywilizowanych samolubów» i swarów emigranckich. W październiku 1834 złożył pożegnalną wizytę A. Czartoryskiemu, który odczytał mu wytyczne do pracy w kraju i zachęcał do udziału w jego krajowej sieci współpracowników.
Aresztowany po przybyciu do Berlina pod zarzutem kontaktów z konspiratorami «Młodej Polski», został zwolniony w lutym 1835 i w marcu wrócił do Poznania. Tu jednakże za udział w wojnie 1831 r. został skazany na 9 miesięcy twierdzy i służbę wojskową w charakterze chirurga. W Poznaniu liczni pacjenci i magistrat zabiegali o uwolnienie go od kary, a poparł i nadprezydent Flottwell. Uzyskano tylko skrócenie kary do 3 miesięcy i jej odroczenie. Na razie poświęcił się praktyce lekarskiej w Poznaniu i na prowincji. Zaprowadził też w swym domu systematyczne dyskusje lekarskie z gronem kolegów, które zamieniały się czasem w rozmowy o sprawach narodowych i społecznych, a z których narodził się prawdopodobnie projekt założenia w Poznańskiem instytucji niosącej pomoc kształcącej się młodzieży. W sierpniu 1837 M. musiał odbyć karę więzienia w Świdnicy, gdzie zapewniono mu złagodzone warunki. Gdy w Poznaniu wybuchła nowa epidemia cholery, na prośbę magistratu zwolniono go okresowo, a wtedy z zapałem oddał się pracy lekarskiej. Gdy miał wrócić do twierdzy, magistrat poznański wystąpił z wnioskiem o zwolnienie go, co nastąpiło w grudniu 1837.
Osiadłszy na stałe w Poznaniu dla «pełnienia powinności» lekarskiej i społecznej, wznowił też M. wyjazdy na prowincję do chorych; bywał często w Kasynie Gostyńskim G. Potworowskiego, tej pierwszej kuźni pracy organicznej. Tam powstał projekt założenia w Poznaniu polskiego hotelu. W czerwcu 1838, przy okazji dorocznych targów świętojańskich, w mieszkaniu M-ego przy ul. Podgórnej (kamienicy będącej własnością A. Kolskiej) uchwalono powołać do życia spółkę hotelową. Na czele komitetu organizacyjnego stanął M., nadto w jego gestii znalazły się sprawy subskrypcji i zakupienia gruntu pod budowę. W grudniu 1841 ukończono budowę słynnego później «Bazaru» wzniesionego «w celu podniesienia przemysłu oraz wpływania na postęp rolnictwa i ułatwienia zebrania się licznej publiczności w zamiarach dobroczynnych». Dn. 30 I 1842 w salach «Bazaru» odbył się uroczysty obiad składkowy dla uczczenia zasług M-ego przy jego budowie, a równocześnie i odparcia ostrych ataków (jedne tyczyły usterek budowy, inne – przewodnictwa plebejusza nad szlachtą) wymierzonych przeciw jego osobie. On sam jakkolwiek nie brał udziału w tej imprezie, ale napisał do uczestników piękny list, podając niejako swoje credo społecznikowskie: «… Oświata i praca, użyteczne towarzystwu ludzkiemu, oto są środki do utorowania potrzebnego gościńca…». Ratował osłabione już zdrowie w Dusznikach i Cieplicach, a po powrocie podjął usilną akcję, aby nakłonić akcjonariuszy Spółki bazarowej do zrzeczenia się dywidendy na cele społeczne: «ku rozszerzeniu i wzniesieniu przemysłu, handlu i rolnictwa narodowego» (10 VI 1843).
W kwietniu 1841 w mieszkaniu M-ego uchwalono też wniosek o założeniu w Poznańskiem stowarzyszenia stypendialnego; na czele jego tymczasowego zarządu stanął również M. Wydana z tej okazji odezwa propagandowa mówiła m.in. «o potrzebie posunięcia narodu na drodze przemysłu i oświaty, biorąc dowody z przeszłości naszej i porównania z obecnym stanowiskiem innych narodów…». Zorganizowano sieć komitetów powiatowych, gromadzono składki i rozdzielano stypendia na naukę zawodu, a także uczącym się w szkołach średnich i wyższych. Na zebraniu sprawozdawczym 2 VII 1844 M. wyjaśniał, iż zadaniem i obowiązkiem społeczeństwa jest krzewienie wśród młodzieży oświaty jako jedynej drogi ku wolności i «pożądanej dla wszystkich równości socjalnej i wyniesienia człowieka do wyższej potęgi obywatela w narodzie». Do niezrealizowanych inicjatyw należał plan M-ego założenia stowarzyszenia «ku wzniesieniu oświaty i lepszego bytu pomiędzy ludem wiejskim». M. zabiegał też o założenie w Poznaniu stałego teatru polskiego. Zaangażował się w wybory do Rady Miejskiej Poznania w r. 1845, a jako radny i członek komisji do spraw opieki lekarskiej nad ubogimi, ułożył nowatorski regulamin postulujący aktywność lekarzy dla ubogich. Przewodniczył też Towarzystwu ku wspieraniu ubogich i biednych w Poznaniu i ułożył instrukcję dla jego opiekunów.
W działalności społecznej i charytatywnej nie wybiegał M. poza wzory zaobserwowane w zachodnich krajach. Natomiast trafnie dostrzegał konieczność modernizacji ekonomicznej i cywilizacyjnej Wielkopolski w celu sprostania konkurencji z napływową ludnością niemiecką. Był liberałem pod względem politycznym i społecznym. Nie popierał konspiracji przed r. 1846, choć dopomagał poszczególnym zagrożonym spiskowcom. W jego wypowiedziach nie brak sformułowań bliskich masońskiej ideologii oświecenia, choć brak dowodów, by był członkiem loży. Był fanatykiem pracy i ofiarności, przymuszając i innych do ofiar na cele społeczne, co niektórzy mieli mu za złe. Wycieńczony organizm dobiła tragiczna sytuacja wiosną 1846. Ciężko chory na gruźlicę, zmarł 7 XI 1846 w domu przyjaciela Wiktora Łakomickiego w Dąbrówce Ludomskiej. Pochowany został 11 XI w Poznaniu przy udziale tłumów biedoty poznańskiej polskiej, niemieckiej i żydowskiej, której służył zarówno na co dzień, jak i w walce z epidemiami. Rodziny nie założył. Legenda o jego miłości do Emilii Sczanieckiej wydaje się tylko wytworem wyobraźni literackiej. Twórcą tej legendy był zapewne Maurycy Mann, autor dramatu „Sztuka i miłość” (P. 1849), przyjętego z oburzeniem przez społeczeństwo wielkopolskie i ostro skrytykowanego przez J. Klaczkę. M. pozostawił Tow. Naukowej Pomocy, które do końca zaboru odegrało bardzo ważną rolę w życiu Wielkopolski i które nazwano imieniem Marcinkowskiego (1861). Wychował liczne grono lekarzy-społeczników z Teofilem Małeckim na czele, wywarł też decydujący wpływ na mentalność i kierunek działalności Hipolita Cegielskiego. Dn. 10 VI 1923 przeniesiono trumnę ze zwłokami M-ego z cmentarza parafii Św. Marcina do krypty zasłużonych w kościele Św. Wojciecha. Po r. 1919 nazwano w Poznaniu jego imieniem aleję w centrum miasta, park, a także jedno z gimnazjów.
Litografia Mariana Jaroczyńskiego; Popiersie Władysława Oleszczyńskiego; Portret Fabiana Sarneckiego; Wizerunki umieszczono w obu książkach W. Jakóbczyka wraz z autografem M-ego w zbiorach B. Kórn.; – Cegielski H., Życie i zasługi dra K. M-ego, P. 1866; Jagielski J., Żywot K. M-ego, P. 1846; Jakóbczyk W., Doktór Marcin, P. 1946 (2. wyd. nieco zmienione P. 1966); Konarska B., W kręgu Hotelu Lambert, Wr. 1971; Paprocki F., W. Księstwo Poznańskie w okresie rządów Flottwella, P. 1970; Wrzosek A., Karol Marcinkowski, W. 1960–1, II (pełna bibliogr.); Zielewicz I., Żywot i zasługi dra K. M-ego, P. 1891.
Witold Jakóbczyk